Que usar: ‘le qual’ o ‘lo que’?

Le 22 de septembre 2022

Grammatica

Le 28 de maio 2017 io scribeva in Facebook, in reaction a un video critic sur interlingua, que es ora non sub consideration:

“Ille persona parla tan rapide que ille non se da le tempore pro ben leger e pro pensar super le qual ille lege!”

Cláudio Rinaldi e Carlos Eduardo de Paula faceva saper como lor opinion, que mi usa de “le qual” non es correcte, e que usar ‘lo que’ haberea essite melior. Io credeva, e crede ancora, que illes ha ration, sed io lo trovava difficile, e ancora nunc io lo trova difficile, vermente ‘sentir’ isto, e facer lo justo automatica- e spontanee­mente, sur le base de mi senso del lingua, de mi intuition linguistic.

Regulas

Ab le discussion e le exemplos date, on pote derivar duo regulas practic:

1. Pro referer a alco ja mentionate, on usa ‘le qual’. Pro referer a alco ancora a men­tionar, on usa ‘lo que’.

2. Ubi in anglese on usarea what, in nederlandese wat e in germano was, correcte in interlingua es ‘lo que’. Si in ille linguas on pote usar which, dewelke/hetwelk o un forma de welch, ‘le qual’ es apte in interlingua.

Etymologia

Le secunde puncto pote esser comprendite anque via le etymologia. Le parolas which (en), welk (nl) etc. ha su origine in le protogermanico reconstructe, le forma esseva hwilīkaz. A mi surprisa, le connexion con ‘qual’ in linguas romance, ‘quālis, quālem’ in latino, non es tan clar e inequivoc que io haberea expectate.

Le parolas what (en), wat (nl), was (de), hwat in protogermanico, es clarmente cognate con ‘quod’ del latino, un parola que es anque mentionate pro interlingua in le IED.

Le phrase famose latin “Quod erat demonstrandum” on poterea scriber in inter­lingua como ‘Quod era a demonstrar’, o plus moderne, como ‘Lo que esseva a demonstrar’. Assi on vide le connexion semantic inter ‘quod’ e ‘lo que’.

Grammatica (2)

Ergo le phrase exemplar con le qual io comenciava mi articulo deberea haber essite:

“Ille persona parla tan rapide que ille non se da le tempore pro ben leger, e pro pensar super lo que ille lege!”. O anque “[...] sur lo que ille lege!”.

‘Super’ e ‘sur’ es prepositiones. Le Interlingua Grammar prescribe que un pro­nomine post un preposition ha le mesme forma que un pronomine que es le subjecto del phrase, alteremente dicite, es in le nominativo, non le accusativo. Secundo isto, on deberea sempre solo scriber ‘sur illo que’, ‘super illo que’, nonne?

Io, e nos, totes inclina a pensar que ‘sur lo que’ es anque permittite, mesmo es le forma le plus usual, hinc preferite.

On pote forsan anque vider ‘lo que’ como un combination fixe special, con le status de un sol parola, independente del regulas pro le pronomines ‘la’ e ‘illa’, ‘le’ e ‘ille’, ‘lo’ e ‘illo’.

De facto, le traduction del IG (Interlingua Grammar), controlate per interlinguistas de fama, nam Piet Cleij, Bent Andersen, Ferenc Jeszenszky e Stanley Mulaik, contine exemplos de prepositiones sequite per ‘lo que’:

• In paragrapho 40: “sia un cosa o persona characterisate per lo que le adjectivo exprime”.
• In paragrapho 63: “Io tenta impressionar te con lo que io te dice super mi granfratre.”.
• In paragrapho 63: “Vos tenta impressionar le pueros con lo que vos dice a illes super vostre amicas.”.
• In paragrapho 141: “doctrina o practica concernite con lo que es ...”.
• In paragrapho 141: “adherente del doctrina o practica concernite con lo que es ...”.

Corpore

Linguee esseva le collection de phrases multilingue que ha formate le base del machina de traduction robotisate DeepL. Linguee ancora existe como sito separate, e on pote usar lo pro vider parolas e expressiones in contexto, in multiple linguas.

Con illo io ha hodie essayate verificar le validitate universal de mi pontes de asino, considerante le portugese ‘o que’, que obviemente corresponde a ‘lo que’ in interlingua. Infelicemente, le sito anque monstra exemplos con solo ‘que’, sin ‘o’. E illo comencia con duo traductiones del expression, con exemplos:

pt: Gosto de me exercitar muito, o que me ajuda a relaxar.
en: I like to exercise a lot, which helps me to relax.

pt: Aprendizes querem aprender o que uma empresa faz.
en: Trainees want to learn what a company does.

Isto monstra que ‘o que’ non sempre corresponde con ‘what’ in anglese, sed a vices tamen con ‘which’. Remarcabilemente, mi regula practic vale nonobstante pro le neder­landese e germano: ... wat me helpt (te) ontspannen, ... was mich hilft zu ent­spannen.

Io ha examinate altere exemplos de Linguee, ma non va citar los hic. Io lassa le controlo como exercitio voluntari pro le lectores.