Letterlijk alsnog?

18 april 2025

Misschien raar, maar ik zie het als een van mijn taken in dit leven om veranderingen in de Nederlandse taal op te merken en te documenteren, met het waarschijnlijk megalomane idee dat over tientallen of honderden jaren wetenschappers er iets aan zullen kunnen hebben te weten wanneer iemand het nieuwe verschijnsel, dat dan misschien inmiddels helemaal geaccepteerd is en in alle woordenboeken staat, of juist na een tijdje weer verdwenen is, waarnam.

Corpussen (of corpora) zullen dan ruim beschikbaar en gemakkelijk doorzoekbaar zijn. Maar de beleving van taalgebruikers, vooral oudere, is ook van belang.

Zo eergisteren bij mijn circa zeven en een half jaar oude kleindochter – maar ongetwijfeld heeft zij het niet zelf verzonnen, eerder opgepikt van anderen:

“Letterlijk”, zonder dat het echt iets betekent, meer als een soort sfeermaker, een modaal partikel. Eerder al was er een tendens onder volwassenen om “letterlijk” te gebruiken in de betekenis van ‘figuurlijk’. Ik kan me goed voorstellen dat die begrippen, ook indien juist gebruikt, voor kinderen moeilijk te hanteren zijn, dus als een ervan dan ook nog verkeerd gebruikt wordt, is het niet raar om het woord over te nemen zonder een duidelijk te omschrijven betekenis. Dat is nou eenmaal hoe taalverwerving werkt. Want wat betekenen “nou” en “eenmaal” nou eigenlijk precies in mijn vorige zin? Dat weet ik niet. Ik gebruik ze omdat ik die gewoonte ooit heb overgenomen van mijn taalomgeving.
“Alsnog” in de betekenis ‘toch, wel degelijk’, maar dan zonder dat er een tijdsaspect aan zat. Voor mij betekent ‘alsnog’ alleen ‘eerder niet, maar nu toch wel’. Helaas ben ik de context van mijn waarneming vergeten, dus hoe dat tijdsaspect er nu precies aan ontbrak, dat weet ik niet meer. Zwak.

Naschrift 23 april 2025

Na een reactie in de Usenet-groep nl.taal voeg ik een naschrift toe. Het gebeurt wel vaker dat mensen denken dat een taalverschijnsel nieuw of recent is, terwijl het in werkelijkheid al tientallen of zelfs honderden jaren voorkomt.

Zo ook hier: het Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) vermeldt op een pagina die al van 1915 dateert, dus maar liefst 110 jaar geleden, bij het bijwoord een 3e betekenis: “Vandaar, thans altijd min of meer oneig. als bijw. van graad: geheel en al, volstrekt, ten eenenmale, kompleet, bepaald.” Het oudste citaat (klik op de plus en de pijltjes om alles te zien) dateert zelfs van 1825, tweehonderd jaar geleden.

Dat ik deze betekenis ten onrechte als oneigenlijk en nieuw ervoer, komt doordat ik het woord ‘letterlijk’ te letterlijk nam!

Met alsnog zat ik er trouwens ook naast: “[...] naar gelang het betrekking heeft op het tegenwoordige, op het verledene, of op een geval in 't algemeen zonder bepaalde tijdsaanwijzing.”

24 april 2025:
Maar zie ook (ook via Usenet op gewezen) Marc van Oostendorp op 23 juni 2012.

En zie Ronny Boogaart op 17 december 2021.

Google houdt al een tijd het Usenet-archief niet meer bij, dus ik kan geen link daarnaar geven. De message-ID, mocht iemand daar iets aan hebben, was:
nnd$318ad580$1e27d72d@fffe4a808c5eafb9 .